e-wykluczenie w Polsce (1/4)

Artykuł podejmuje problematykę użytkowania Internetu i komputerów w Polsce. Centralną kategorią jest e-wykluczenie, zjawisko którego doświadczają osoby niekorzystające z technologii cyfrowych. Termin e-wykluczenie, wskazuje, że jest to coś stygmatyzującego, naznaczającego osobę nim określaną, niemającego z pewnością pozytywnych konotacji. Postaram się wyjaśnić czy w istocie tak jest, a także jakie są jego skutki, oraz kogo najczęściej dotyczy.

Część pierwsza

Analizę rozpocząłem od przedstawienia procesualności użytkowania komputerów, chcąc rozstrzygnąć jaki przebieg miała komputeryzacja w Polsce na przestrzeni lat. Następnie wyniki te zestawiłem z danymi z innych krajów postkomunistycznych. Dalej skupiłem się na zdefiniowaniu powodów występowania różnic we wzorach korzystania z cyfrowych technologii, czyli głównych czynników wpływających na ich użytkowanie, bądź nie. Natomiast na końcu zastosowane zostały pewne ramy teoretyczne próbujące wyjaśnić to zjawisko.

Komputer w polskich domach ma już swoją ugruntowaną pozycję i z biegiem czasu sukcesywnie ją umacnia. Wzmianka o stacjonarnych komputerach osobistych (PC) pojawiała się w badaniu CBOS dopiero w roku 1998. Dlatego też, od tego roku możemy obserwować przyrost posiadaczy komputerów w badanych próbach. Tabela 1.1. przedstawia odsetek osób posiadających komputer osobisty w swoim gospodarstwie domowym i podłączenie do Internetu w latach 1998–2008.

Tabela 1.1. Odsetek gospodarstw domowych w Polsce, posiadających komputer osobisty i dostęp do Internetu. Źródło: opracowanie własne, na podstawie CBOS, Dobra trwałego użytku w gospodarstwach domowych, Warszawa 2008.Tabela 1.1. Odsetek gospodarstw domowych w Polsce, posiadających komputer osobisty i dostęp do Internetu. Źródło: opracowanie własne, na podstawie CBOS, Dobra trwałego użytku w gospodarstwach domowych, Warszawa 2008.

W roku 1998 14% polaków miało w swoim gospodarstwie domowym komputer osobisty. Jest to dość niski odsetek, który może wynikać z faktu, że w 1998 roku stałym łączem, umożliwiającym dostęp do Internetu cieszyło się niewiele osób, to też sposoby wykorzystywania tego medium były ograniczone. Natomiast korzystanie z podłączenia sieciowego oferowanego przez TP S.A. wiązało się z dużymi kosztami. W roku 1999 odsetek ten wzrósł o 3%, zaś w 2000, aż o 13%, dając w sumie 30% gospodarstw domowych posiadających komputer w Polsce. Czym spowodowana była ta nagła zmiana? Być może wkroczeniem w XXI wiek, który miał przebiegać pod znakiem nowych technologii. Zaś z drugiej strony właśnie na przełomie tysiącleci obawiano się tak zwanej pluskwy milenijnej, czyli tego, że komputery całego świata poprzez przyjęty kilkadziesiąt lat wcześniej sposób zapisu daty, pogubią się i nie będą poprawnie funkcjonować. A to z kolei mogło przyczynić się do obniżenia zaufania do nowych technologii. Nie jestem w stanie jednoznacznie wyjaśnić wzrostu zainteresowania komputerami osobistymi na przełomie XX i XXI wieku. W kolejnych latach odsetek gospodarstw posiadających komputer zwiększał się dość nieregularnie. Na uwagę zasługują dane z 2004 roku, gdzie w czteroletnim okresie (2000–2004), przybyło jedynie 7% , zaś już w dwa lata później (2004–2006) 10%. Przyrost ten zwiększał się, osiągając w latach 2007–2008 ponad 8,5%. Tabela kończy się danymi z 2008 roku, gdzie odsetek gospodarstw domowych w Polsce, w których jest komputer osobisty wynosił 59,6. Wartości te możemy zestawić z wartościami z innych krajów. Poniżej znajduje się tabela 1.2., sporządzona na podstawie innego badania, także zrealizowanego przez CBOS w roku 2002, gdzie zestawiono dane z krajów postkomunistycznych, dotyczące odsetka gospodarstw domowych, w których występuje komputer i dostęp do Internetu.

Tabela 1.2. Odsetki badanych mających w swoim gospodarstwie domowym komputery osobiste i dostęp do Internetu. Źródło: Opracowanie własne, na podstawie CBOS, Komputery, Internet, telefony komórkowe: wyposażenie gospodarstw domowych i użytkownicy w niektórych krajach europy środkowej i wschodniej, Warszawa 2002.Tabela 1.2. Odsetki badanych mających w swoim gospodarstwie domowym komputery osobiste i dostęp do Internetu. Źródło: Opracowanie własne, na podstawie CBOS, Komputery, Internet, telefony komórkowe: wyposażenie gospodarstw domowych i użytkownicy w niektórych krajach europy środkowej i wschodniej, Warszawa 2002.

Z powyższej tabeli wynika, że wśród tych pięciu krajów, Polska jest na drugim miejscu zarówno pod względem odsetka posiadanego komputera w gospodarstwie domowym jak i dostępu do Internetu. Próbując zinterpretować wyniki z tabeli 1.2., można założyć, że kraje, w których obywatele najczęściej korzystają z komputera i Internetu, charakteryzują się inną strukturą społeczno-zawodową, niż te, w których Internet jest wykorzystywany rzadziej. Aby sprawdzić tę hipotezę, możemy posłużyć się podziałem EGP, obejmującym dziewięć klas zawodowych, które w analizach ilościowych odzwierciedlają kształt struktury społecznej. Schemat EGP w swej konstrukcji, odwołuje się do najbardziej uznanych koncepcji stratyfikacji społecznej, a przede wszystkim do dzieł Maxa Webera (Domański 2009: 14). Tabela 1.3. zawiera rozkłady liczebności poszczególnych kategorii zawodowych w Czechach, Polsce, na Węgrzech, w Rumunii i w Rosji, sporządzone na podstawie danych z Europejskiego Sondażu Społecznego. Dane dotyczą 2002 roku, zaś w przypadku Rosji i Rumuni 2006, ponieważ wcześniej nie prowadzono ESS na tych terenach.

Tabela 1.3. Rozkład kategorii społeczno-zawodowych w roku 2002 i 2006 (w przypadku braku danych z 2002 roku) (ESS 2002–2003 i 2006–2007). Źródło: Opracowanie własne na podstawie H. Domański, Społeczeństwo Europejskie Stratyfikacja i system wartości, Warszawa 2009, s. 17–18.Tabela 1.3. Rozkład kategorii społeczno-zawodowych w roku 2002 i 2006 (w przypadku braku danych z 2002 roku) (ESS 2002–2003 i 2006–2007). Źródło: Opracowanie własne na podstawie H. Domański, Społeczeństwo Europejskie Stratyfikacja i system wartości, Warszawa 2009, s. 17–18.

Najczęściej występującą kategorią społeczno-zawodową w Czechach, czyli w kraju, w którym największy odsetek respondentów odpowiedziało, że posiada w domu komputer PC, oraz dostęp do Internetu jest grupa robotników niewykwalifikowanych. Sądzę jednak, że nie jest to kategoria społeczno-zawodowa, mająca największy wpływ na to, że w Czechach najwięcej osób deklarowało użytkowanie komputera i Internetu. Wartym odnotowania faktem jest to, że właśnie w tym kraju, liczba pracowników umysłowych średniego szczebla i pracowników biurowych jest większa niż w innych analizowanych państwach. Być może właśnie nadreprezentacja pracowników umysłowych i biurowych determinuje częstsze korzystanie z komputera i Internetu. Intuicyjnie hipoteza ta zdaje się być prawdopodobna, ponieważ w szerokiej kategorii pracowników umysłowych i biurowych mieszczą się zawody, w których wykorzystanie komputera jest ich nieodłącznym elementem.

Koniec części 1/4.

Autorem powyższego gościnnego wpisu jest Marcel Kotkowski, student I roku socjologii, studiów uzupełniających UJ. Oryginalny tytuł: „Zjawisko e-wykluczenia w Polsce. Analiza własna”. Artykuł powstał w roku bieżącym.